ΘΕΣΜΟΦΟΡΙΑΖΟΥΣΕΣ: ΘΕΑΤΡΟ, ΠΟΛΙΤΙΚΗ Ή ΓΥΝΑΙΚΟΚΡΑΤΙΑ;

Πόσο επίκαιρη μπορεί να είναι μία σύγχρονη παράσταση αριστοφανικής κωμωδίας; Ποια η σχέση πρωτότυπου κειμένου και μετάφρασης και, κατ’ επέκταση, κειμένου και παράστασης; Ποια είναι τα διδάγματα του έργου και πώς αποδίδονται μέσω της σύγχρονης παράστασης; Ποιες οι προσδοκίες του σημερινού κοινού; Τι πέτυχε η παράσταση που ανέβασε ο Γιώργος Κιμούλης;

πηγή: www.protagon.gr

Οι Θεσμοφοριάζουσες του Αριστοφάνη είναι μια κωμωδία πολύπλευρη και πολυεπίπεδη. Το έργο αυτό παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς ο κωμωδιογράφος κατορθώνει να συγκεράσει με αξιοθαύμαστη δεξιοτεχνία ζητήματα φύλου, θεατρικότητας και πολιτικής. Τα ζητήματα αυτά αφορούν τη σύγκρουση των δύο φύλων, όπως αυτή αποτυπώνεται στη διαμάχη των γυναικών με τον Ευριπίδη.  Την ίδια στιγμή, προβάλλεται ο δι-ειδολογικός «ανταγωνισμός» τραγωδίας και κωμωδίας, ο οποίος επιτελείται αυτοαναφορικά ως «θέατρο εν θεάτρω», μέσω της κριτικής της (ευριπίδειας) τραγωδίας από την κωμωδία. Παράλληλα, τονίζεται η μέριμνα για τη διασφάλιση του δημοκρατικού πολιτεύματος σε μια ζοφερή περίοδο, κατά την οποία η Αθήνα είχε εμπλακεί σε διαπραγματεύσεις με την Περσία, ζητώντας οικονομική βοήθεια, με τίμημα την κατάλυση της δημοκρατίας και την εγκαθίδρυση ολιγαρχίας  (411 π.Χ.).

Η διασκευή της μετάφρασης του Κ.Χ. Μύρη από τον Γιώργο Κιμούλη και τον blogger Πιτσιρίκο, επέλεξε να αναδείξει με σύγχρονους όρους τα ζητήματα που γεννά η πολιτική κρίση, συνυφαίνοντάς τα με τη διαχρονική θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Ο Συγγενής του Ευριπίδη (ή «Κηδεστής» κατά το αρχαίο κείμενο) αποτελεί τον τυπικό αριστοφανικό ήρωα, τον μέσο Αθηναίο πολίτη, που βιώνει την κρίση αξιών την οποία έχει προκαλέσει ο Πελοποννησιακός Πόλεμος. Τα χαρακτηριστικά αυτά αποδίδονται στη διασκευή, mutatis mutandis, και στον σημερινό μέσο Έλληνα, που έχει πληγεί από τη βαθιά οικονομική, κοινωνική και πολιτική κρίση. Με τον τρόπο αυτό, ο Συγγενής (Γιώργος Κιμούλης) αποκτά μία διαχρονική persona και συνδιαλέγεται σε ονειρική κατάσταση με τον Ευριπίδη (Δημήτρη Πιατά). Στη σπαρταριστή αυτή συνομιλία το νεοελληνικό παρόν εμπλέκεται σε ζωηρό διάλογο με το αρχαιοελληνικό παρελθόν, αποκαλύπτοντας, ανάμεσα στα άλλα, την αντίληψη του νεοέλληνα για τον αρχαίο κόσμο και πολιτισμό.

Ο θηλυπρεπής τραγικός ποιητής Αγάθων (Θανάσης Αλευράς), παρουσιάζεται σαν ψευδο-διανοούμενος του συρμού, παιδί του πολιτιστικού κατεστημένου, που πλάθει λέξεις δίχως νόημα ή «σημαίνοντα χωρίς σημαινόμενα». Ο Τοξότης (Χάρης Χιώτης), έχει ενδυθεί τη σύγχρονη σκευή ενός άνδρα των ΜΑΤ. Οι διαδοχικές σκηνές παρωδίας των τραγωδιών του Ευριπίδη (εμπνευσμένες από τον Τήλεφο, τον Παλαμήδη, την Ελένη και την Ανδρομέδα) του πρωτότυπου αριστοφανικού κειμένου έχουν περιορισθεί στη μία και μοναδική σκηνή παρωδίας της αναγνώρισης Ελένης και Μενελάου, η οποία έχει εμποτισθεί με κωμικές αναφορές στη σύγχρονη πολιτική επικαιρότητα. Αυτή η επιλογή είναι μάλλον αναμενόμενη σε μια ελεύθερη διασκευή η οποία δεν στοχεύει σε μια «ακαδημαϊκή» παράσταση, αλλά στην κατανόηση των νοημάτων του έργου από το ευρύ κοινό. Η παρωδία του Τηλέφου, του Παλαμήδη και της Ανδρομέδας (αποσπασματικά παραδεδομένων ευριπίδειων τραγωδιών) δεν θα ήταν σήμερα αναγνωρίσιμη παρά μόνο από έναν κύκλο διανοουμένων ή ειδικών στο αρχαίο δράμα. Ως εκ τούτου, η συγκεκριμένη επιλογή καταδεικνύει και τις ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στις προσδοκίες των αρχαίων και των σύγχρονων θεατών, που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την ανταπόκρισή τους στην παράσταση που παρακολουθούν.    

Ο λυσσαλέος -σχεδόν μαιναδικός- χορός των γυναικών (με εξάρχουσα τη Φαίη Ξυλά, σε χορογραφίες της Έλενας Γεροδήμου) εκπροσωπεί την άρρηκτη σχέση της γυναίκας με τη φύση. Αυτό το αρχαίο δίπολο φύσεως-νόμου συνίσταται στην αντίθεση της αληθινής τάξης πραγμάτων (φύσις), με την οποία ταυτίζεται η γυναίκα, προς την πολιτική οργάνωση και τις κοινωνικές συμβάσεις (νόμος), που ανήκουν στην ανδρική σφαίρα δράσης. Και αυτό φαίνεται τελικά να είναι και το μήνυμα της παράστασης: η επιστροφή στη μητέρα-φύση, στις διαχρονικές και άφθαρτες αξίες που εκπροσωπεί, με απώτερο στόχο την ανασύσταση της κοινωνίας.

Το επιθεωρησιακό στοιχείο της παράστασης, ενδεδυμένο με τη μουσική του Διονύση Τσακνή, υποστηρίζεται από άρτια επεξεργασμένες ερμηνείες και επιτυγχάνει να προσελκύσει τον θεατή, καθώς το κωμικό αποτέλεσμα προκύπτει μέσα από σύγχρονες αναφορές στην ανθρώπινη πραγματικότητα.

Μολαταύτα, θα άξιζε, κατά τη γνώμη μου, να έχει προβληθεί με σαφήνεια το δημοκρατικό μήνυμα του αριστοφανικού κειμένου, όπως αυτό εκφράζεται δια στόματος του γυναικείου Χορού. Ο «δήμος» των γυναικών, όπως αυτοαποκαλούνται, κρούει τον κώδωνα του κινδύνου απέναντι στην κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος και την απειλή της ολιγαρχίας. Στη σημερινή εποχή στην οποία η δημοκρατία (40 έτη ακριβώς μετά την αποκατάστασή της) απειλείται από ευθέως αντικοινοβουλευτικές αντιλήψεις, η αντιστοιχία με την περίσταση του αριστοφανικού έργου είναι αρκετά εύγλωττη. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, προβάλλει επιτακτική η ανάγκη να ανακτηθεί η εμπιστοσύνη στους πολιτικούς θεσμούς, προκειμένου να ξεπερασθεί η κρίση της δημοκρατίας.  

* Η Ιωάννα Καραμάνου είναι επίκουρη καθηγήτρια Αρχαίου Δράματος στο τμήμα θεατρικών σπουδών του πανεπιστημίου Πελοποννήσου.